Het is soms angstaanjagend hoe snel dingen kunnen veranderen. En dan heb ik het niet alleen over het coronavirus dat de wereld in korte tijd op zijn kop zette. Zo kwam ik deze week een column tegen die ik bijna vijf jaar geleden schreef. Daarin beschreef ik een online video van een Braziliaanse familie die riep om ingrijpen van het leger. Iets wat toen vooral nog gênant en onrealistisch leek. “Voor een militaire coup hoeven ze in Brazilië dan ook echt niet bang te zijn”, concludeerde ik destijds. Zoals ik al zei: dingen kunnen snel veranderen.
Je zou kunnen stellen dat er in de praktijk op dit moment al bijna sprake is van een militair regime. President Bolsonaro is een voormalig legerkapitein die zijn liefde voor de gewapende strijdkrachten nooit onder stoelen of banken heeft gestoken. Sterker nog, bijna de helft van zijn kabinet bestaat uit militairen. Nog eens drieduizend anderen hebben hoge ambtenarenfuncties. Wat dat betreft heeft de familie uit de video al gekregen wat ze wilden.
Daar was niet eens een staatsgreep voor nodig: Bolsonaro won gewoon de verkiezingen van 2018. Maar twee jaar en een pandemie later, piept en kraakt de jonge Braziliaanse democratie van alle kanten. Links en rechts zeggen zich zorgen te maken over een op handen zijnde staatsgreep.
Volgens de uiterst rechtse Bolsonaro en zijn fanatieke aanhangers zou er sprake zijn van een ‘communistisch’ complot om hem weg te werken. Demonstranten protesteren daarom al wekenlang. Ze willen dat het Congres en het Hooggerechtshof worden gesloten, omdat die instituties Bolsonaro opzettelijk zouden tegenwerken. De president liet zelf meerdere keren zijn gezicht zien tijdens deze protesten, waarmee hij impliciet zijn steun voor de demonstranten uitsprak.
Bolsonaro is onder meer boos op het Hooggerechtshof vanwege een onderzoek naar de verspreiding van nepnieuws door zijn bondgenoten. Nadat er huiszoekingen werden uitgevoerd, zei Bolsonaro zelfs: “Het is genoeg! Dit moet verdomme over zijn.” Hij beschuldigde de rechterlijke macht van partijdigheid. Daar voegde hij aan toe: “Absurde bevelen moeten niet worden uitgevoerd. We moeten hier een limiet aan stellen.”
Volgens critici van de president laat onder meer die uitspraak zien dat het juist Bolsonaro is die aan de poten van de democratie staat te zagen. Het lijkt erop alsof Bolsonaro’s begrip van democratie simpelweg is dat hij nu eenmaal met de meeste stemmen aan de macht is gekomen en het daardoor voor het zeggen zou moeten hebben. Iedereen die hem daarbij in de weg staat, is partijdig en dus ondemocratisch. Daarbij vergeet hij dat het Congres en de rechterlijke macht de andere twee poten van de trias politica vormen, waaruit de democratie hier bestaat. Zodra je hun bevoegdheden in twijfel trekt, rammel je dus aan het democratisch stelsel.
Maar gedraagt Bolsonaro zich simpelweg als een kat in het nauw omdat hij bang is voor impeachment of maakt dit allemaal deel uit van een voorop gezet plan? Een zogeheten zelfcoup, waarbij hij zijn macht van binnenuit veilig stelt. Het zou niet voor het eerst zijn dat zijn tegenstanders de president onderschatten.
Dan hoeft het trouwens niet te gaan om een klassieke staatsgreep, waarbij een democratie van de ene op de andere dag overgaat in een dictatuur. Maar eerder om een soort ‚slow-motion‘ coup, waarbij de democratische instituties langzaam uitgehold worden. Het resultaat is hetzelfde. Kijk maar naar Venezuela: niemand weet precies wanneer dat land geen democratie meer was.
Wat sowieso duidelijk is, is dat voor het leger een cruciale rol is weggelegd. Als Bolsonaro bijvoorbeeld uitspraken van het Hooggerechtshof naast zich neer gaat leggen, zal het leger dan naast hem blijven staan? Ik weet het oprecht niet. Maar er zal veel van afhangen. En dat we in Brazilië niet bang hoeven te zijn voor een militaire coup, zou ik anno 2020 in ieder geval niet meer durven opschrijven.
Deze column verscheen op 18 juni 2020 op de website van RTL Nieuws
Sandra Korstjens 