Sigarettenpeuken, frisdrankblikjes, plastic flesjes: sinds deze week kunnen ze je in Rio de Janeiro veel geld kosten. Dat is tenminste het idee achter de nieuwe wet ‘Lixo Zero’, oftewel ‘nul afval’. Het weggooien van afval op straat is in principe overal in de stad verboden, maar in sommige wijken kan het nu een dure grap zijn. Als je wordt betrapt door één van de controleurs moet je tussen de 50 en 1000 euro dokken. Een televisieploeg filmde op de eerste dag dat een man een boete kreeg nadat hij een peuk op straat had gegooid.
De vraag is natuurlijk hoe lang de gemeente de intensieve controles volhoudt. Alleen deze week voor het oog voor de camera’s? Of toch tot aan het WK of misschien zelfs de Olympische Spelen in 2016? Want het is natuurlijk geen toeval dat de wet nu is ingevoerd. Het is een goede pr-stunt van de burgemeester van Rio, die met het oog op het WK en de Olympische Spelen in zijn stad graag laat zien dat hij bezig is om alle problemen aan te pakken. Naast het verwijderen van drugsbendes uit de sloppenwijken horen daar sigarettenpeukjes op straat bij.
Papier en praktijk
Het probleem is dat er hier vaak een groot verschil is tussen een wet op papier en een wet in de praktijk. Natuurlijk is dat niet alleen in Brazilië het geval, denk alleen al aan het gedoogbeleid in Nederland. Ik zeg ook niet dat Brazilië een wetteloos land is, integendeel zelfs, er zijn hier zoveel wetten dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Maar het creatief omgaan met wetten is hier wel een stuk normaler. Er bestaan zelfs verschillende uitdrukkingen voor.
Ten eerste is er de uitdrukking: ‘aos meus amigos tudo, aos meus inimigos, o rigor da lei.’ Het betekent zoiets als ‘voor mijn vrienden alles, voor mijn vijanden, de striktheid van de wet.’ Deze uitdrukking geldt vooral voor mensen met macht. Heb je vrienden op de goede plek? Dan heb je een bouwvergunning zo binnen. En rijkeluiszoontjes hoeven zich na het veroorzaken van een dodelijke aanrijding meestal ook weinig zorgen te maken. Laat staan over een weggegooide sigarettenpeuk.
Verder is er de ‘jeito’, letterlijk ‘manier’ of ‘weg’. Voor vrijwel elk probleem is namelijk wel een ‘jeito’ te bedenken, een manier om de regels te buigen of om de wet heen te werken. Je kunt natuurlijk iemand letterlijk wat geld toestoppen, maar een glimlach en een praatje doen hier ook vaak wonderen. Daarna worden alle regeltjes ineens een stuk soepeler geïnterpreteerd. “Zei ik net dat het niet mogelijk was? Nee joh, geen probleem, ik regel het zo voor je!” Of dit bij de afvalcontroleurs ook werkt, weet ik natuurlijk niet. Het kan waarschijnlijk geen kwaad om het te proberen.
Een andere uitdrukking is ‘a lei não pegou’. Dit betekent simpelweg dat de wet niet bleef plakken, hij werkte dus niet. In andere landen komt dat ook wel eens voor. Denk bijvoorbeeld aan de drooglegging in de Verenigde Staten in de jaren 20 en 30. Daar werd de wet uiteindelijk afgeschaft. In Brazilië gebeurt dat meestal niet. Als een wet niet werkt, dan wordt die simpelweg genegeerd. Vervolgens wordt er gewoon een nieuwe wet bedacht. Met als gevolg dus een oerwoud aan wetten.
Voor de show
Tenslotte is er nog de uitdrukking ‘para inglês ver’, vrij vertaald ‘om aan de Engelsen te laten zien’. Deze uitdrukking stamt uit de 19e eeuw. Engeland wilde de illegale slavenhandel aanpakken. Brazilië zag dat eigenlijk niet zitten, want hun economie werd draaiende gehouden door slavenarbeid. Om van de Engelsen af te zijn, besloten ze toch een verdrag te tekenen. Hoewel de wet al in 1831 werd ingevoerd, besloten de Brazilianen om hem de eerste 20 jaar simpelweg niet na te leven. De ondertekende wet was ‘om aan de Engelsen te laten zien’, voor de show dus.
De burgemeester van Rio wil nu schone straten kunnen showen aan de buitenlanders tijdens het WK en de Olympische Spelen. Maar of de wet ‘Lixo Zero’ in de periodes tussen deze evenementen ook streng wordt nageleefd? Ik betwijfel het. Waarschijnlijk komen de controleploegen vlak van tevoren massaal de straat op. Maar hoe ze het tijdens de evenementen zelf gaan doen lijkt me nog een dilemma. Uiteindelijk werd de invoering van de wet namelijk ook al met een maand uitgesteld. Want in juli was de stad te vol met bezoekers aan de Wereldjongerendagen. En ze konden toch moeilijk al die katholieke jongeren gaan beboeten…
Deze column verscheen op 25 augustus 2013 op de website van RTL Nieuws.
Sandra Korstjens 