Bijna vier jaar geleden kreeg ik het telefoontje dat je nooit wilt krijgen. En al helemaal niet als je op duizenden kilometers afstand van je familie woont. Mijn vader had een hartaanval gehad. Hij overleed dezelfde dag nog.
Mijn wereld stond van het ene op het andere moment op zijn kop. De volgende dag stapte ik samen met mijn gezin in het vliegtuig naar Nederland. Daar werd hij een week later gecremeerd. Een week waarin we als familie samen konden zijn, konden huilen, knuffelen en nadenken op welke manier we afscheid van hem zouden nemen.
Mijn Braziliaanse vrienden waren verbaasd over de lange tijd tussen het overlijden en de uitvaart. Zoals in vrijwel alle landen in de regio gaat het begraven of cremeren hier normaal gesproken een stuk sneller. Meestal is er een wake met een open kist, gevolgd door de daadwerkelijke begrafenis. Over het algemeen binnen 24 uur.
Maar door de coronapandemie gaat het nu vaak nóg sneller. Bovendien zijn wakes en begrafenissen verboden. Vorige week interviewde ik het Braziliaans-Nederlandse stel Leandro en Noëlle. Leandro’s vader was kort daarvoor aan de gevolgen van Covid-19 overleden. Om twee uur ’s nachts werden ze gebeld, om vier uur waren ze bij het ziekenhuis en om één uur ’s middags werd hij al begraven. Ingepakt in zwart plastic in een gesloten kist. Leandro was de enige die zijn vader nog even had kunnen zien, om hem te identificeren.
Op Vila Formosa, een gigantische begraafplaats in São Paulo, zag ik zelf hoe zo’n afscheid in coronatijd er aan toegaat. Van afscheid nemen is eigenlijk amper sprake. Familieleden staan er in een rij te wachten tot hun dierbare aan de beurt is. Vervolgens wordt de kist door grafdelvers snel naar het graf gedragen en naar beneden gelaten. Het scheppen van de aarde begint vaak al terwijl de nabestaanden nog een plekje zoeken om toe te kijken. Alles bij elkaar duurt het minder dan vijf minuten. Voor rituelen is geen tijd. Als mensen geluk hebben kunnen ze hooguit een voetbalshirtje op de kist leggen of wat bloemen in het graf gooien. En dan is het tijd voor de volgende.
Afscheid kunnen nemen is essentieel voor nabestaanden. De rituelen verschillen per cultuur, maar de emotionele waarde blijft hetzelfde. Als dat plotseling wegvalt, zoals door de pandemie, dan kan dat volgens specialisten grote psychologische gevolgen hebben. Leandro had het er ook zichtbaar moeilijk mee. “Elk moment dat ik even niets te doen heb, denk ik eraan”, vertelde hij. “Aan het feit dat we geen afscheid konden nemen, dat alles zo snel ging, dat we hem niet meer konden zien.”
En hij is niet alleen. Miljoenen mensen over de hele wereld kunnen door de pandemie lastiger of zelfs helemaal geen afscheid nemen van hun dierbaren. Omdat ze niet bij hen in het ziekenhuis mogen komen. Omdat afscheidsdiensten soms niet kunnen worden gehouden. Omdat mensen vaak niet naar andere landen kunnen reizen als er dierbaren sterven. En bovendien is het ritueel van afscheid nemen niet hetzelfde als mensen geen arm om elkaars schouder kunnen slaan. Het vergroot het vaak toch al immense verdriet alleen maar verder.
Meer dan ooit ben ik dan ook dankbaar voor het mooie afscheid dat we mijn vader gelukkig wel konden geven. Voor mij was dat heel belangrijk voor mijn rouwproces. Hoewel het gemis natuurlijk nog altijd blijft. Deze week zou hij, op Koningsdag, 67 jaar zijn geworden.
Deze column verscheen op 29 april 2021 op de website van RTL Nieuws
Sandra Korstjens 