Vanaf het balkon van mijn nieuwe appartement kan ik het goed zien: een vaalgroen gebouw van zes verdiepingen hoog. Niet bepaald het mooiste optrekje in de omgeving. De meeste luiken zitten dicht en het ziet er weinig uitnodigend uit. Ik vraag me af of er überhaupt wel iemand woont. Maar het is niet de lelijkheid van het pand die me als eerste opviel. Bovenaan het gebouw, vlak onder de rand van het dak staat namelijk een serie metershoge geheimzinnige zwarte tekens gekrabbeld.
Dit gebouw is niet het enige waar deze mysterieuze tekens op geschreven zijn. Overal waar je komt in São Paulo zie je dit soort graffiti: op kantoorgebouwen, huizen, schuttingen, langs de snelweg, in de metro, je kunt het zo gek niet bedenken of het is beschilderd. De naam van deze vorm van straatkunst is ‘pichachão’. Hoewel, kunst… De meeste Brazilianen zien het als vandalisme. Maar de ‘pichadores’, degenen die tekens op gebouwen schilderen, zijn trots op hun werk.
Deze week zag ik een interessante documentaire op internet over het werk van de pichadores, die mijn kijk op de lelijke tekens veranderde (de documentaire is hier te bekijken met Engelse ondertiteling). De huidige vorm van pichachão is ontstaan in de jaren tachtig en de letters die worden gebruikt zijn beïnvloed door de logo’s van populaire rockbands uit die periode, zoals ACDC, Iron Maiden en Kiss. Die logo’s waren op hun beurt geïnspireerd op Angelsaksische runen.
In de documentaire worden drie redenen gegeven waarom de pichadores doen wat ze doen. De eerste reden is simpelweg voor de kick. Vaak staan de letters namelijk op de meest onmogelijke plaatsen. In het begin van de documentaire is te zien hoe een aantal jongens een hoge flat beklimmen. Ik krijg zelf al pijn in mijn buik als ik ernaar kijk, want het is zeker niet zonder gevaar. Maar onder de pichadores geldt: hoe moeilijker een plek te bereiken is, hoe meer erkenning je krijgt je voor werk.
Die sociale erkenning is de tweede reden. Het gaat dan om de erkenning van andere pichadores, maar ook om erkenning in de maatschappij. Vaak zijn het arme jongens uit de sloppenwijken die dit doen. Ze voelen zich mislukt en buitengesloten uit de maatschappij. Door hun tekens op gebouwen in de rijkere delen van de stad te schilderen, laten ze hun stempel achter. Ze betekenen iets. Pichachão is dan ook een vorm van protest, en dat is de derde reden om het te doen. Met hun werk protesteren de pichadores tegen de ongelijkheid in de samenleving.
Pichachão is illegaal en wordt door de Braziliaanse politie hard afgestraft. Maar dat geldt niet voor alle straatkunst hier. De andere populaire vorm van graffiti wordt simpelweg aangeduid als ‘grafite’ en is niet te vergelijken met pichachão. Grafite wordt vaak juist erg gewaardeerd en de meeste kunstenaars worden door de politie met rust gelaten. Sommige Brazilianen laten hun lege buitenmuren zelfs met opzet beschilderen door een grafite-kunstenaar, zodat de muren bespaard blijven van de ‘lelijke pichachão’.
Sommige Braziliaanse grafite-artiesten uit São Paulo groeiden zelfs uit tot beroemde kunstenaars. Zoals bijvoorbeeld ‘Os Gêmeos’, de tweeling. Gustavo en Otavio Pandolfo reizen nu betaald de wereld over om met hun graffiti het straatbeeld op te vrolijken. In Nederland kun je hun werk in Heerlen bewonderen.
Ik moet toegeven, de grafite die je hier ziet is inderdaad vaak prachtig. Hieronder twee voorbeelden van graffiti die ik tegenkwam:
Eén van mijn favoriete plekken in São Paulo is dan ook ‘Beco do Batman’, het steegje van Batman. Het staat geloof ik niet in veel reisgidsen beschreven en niet alle taxichauffeurs kennen het. Maar mocht u São Paulo bezoeken, ga dan vooral naar Rua Gonçalo Afonso, de officiële naam van Beco do Batman. Dit straatje is van onder tot boven beschilderd met de meest prachtige en kleurrijke taferelen.
Blijkbaar was tieneridool Justin Bieber ook onder de indruk van de straatkunst hier. Hij besloot deze week in ieder geval om zelf ook een poging te wagen. Dinsdagochtend kladderde hij in alle vroegte de zijkant van een hotel in Rio de Janeiro vol. De Braziliaanse politie was ‘not amused’ en gaf de popster een boete. Ik vermoed dat het werk van Bieber geen sociale boodschap had en ook niet de standaard haalt van de meeste grafite-kunstenaars. Hoewel zijn ‘Beliebers’ (z’n hardcore fans) het vast prachtig vonden.
Deze column verscheen op 10 november 2013 op de website van RTL Nieuws.
Sandra Korstjens 